Onlangs werd me de weg gevraagd naar de daklozenopvang. Ik schrok, de jongen die het vroeg leek helemaal niet op een stereotype dakloze. Hij was timmerman, vertelde hij. Maar het leven gebeurde en zijn zaak ging failliet, met als gevolg dat hij zojuist op straat was gezet door een deurwaarder. Hij frutselde nerveus aan zijn telefoon, het enige bezit dat hij nog had.
Geluk of pech
Zijn wanhoop raakte me. Maar ik betrapte mezelf er ook op dat ik zijn pech probeerde te verklaren. Was hij verwikkeld in illegale praktijken? Had hij iets kunnen doen om huisuitzetting te voorkomen? Wij mensen zijn namelijk geneigd om te geloven in een eerlijke wereld: iedereen krijgt wat hem toekomt. Werk je hard, dan krijg je promotie. Ben je lui of oneerlijk, dan heb je een rotbaantje. Dat ons leven vooral wordt bepaald door geluk of pech, daar denken we liever niet aan.
Wij mensen zijn geneigd om te geloven in een eerlijke wereld: iedereen krijgt wat hem toekomt
Loterij
Sociaal psycholoog Melvin Lerner ontdekte deze aanname, de just-world fallacy, in de jaren 60. Uit zijn onderzoek bleek dat mensen denken dat iemand die de loterij wint er harder voor heeft gewerkt dan diegene die net misgrijpt. Ook werden de winnaars sympathieker en leuker gevonden. Als je wint, heb je vrienden. Terwijl de loterij winnen natuurlijk puur geluk is.
Deze eerlijke wereld-denkfout heeft een functie. We willen ons helemaal niet voorstellen dat ons iets naars kan overkomen. Geloven in een eerlijke wereld helpt ons om te gaan met stress. Wij zijn goede mensen, dus onze toekomst en die van onze geliefden, is veilig.
Oplichters
Dit heeft ook nadelen. Het maakt ons gevoelig voor oplichters, die weten dat ze ons veel geld en ware liefde kunnen beloven. We tuinen er met open ogen in.
Tegelijkertijd zijn we bikkelhard voor mensen met pech. Die collega die altijd ziek is, zorgt ook niet goed voor zichzelf, alleen die muts van administratie is zo dom dat ze zich laat oplichten via Whatsapp. En die collega met dat auto-ongeluk, die zat natuurlijk met zijn telefoon te spelen. Hoe harder iemand wordt geraakt, hoe meer we denken dat het zijn eigen schuld is.
Hoe harder iemand wordt geraakt, hoe meer we denken dat het zijn eigen schuld is
Gebeurt ons iets naars, dan hebben we drie keer pech: We lijden verlies, mensen denken dat we het verdienen en we zijn ons vertrouwen in een eerlijke wereld kwijt.
